9. ตณฺหาสุตฺตวณฺณนา

[199] นวเม ชาลินินฺติ ชาลสทิสํฯ ยถา หิ ชาลํ สมนฺตโต สํสิพฺพิตํ อากุลพฺยากุลํ, เอวํ ตณฺหาปีติ ชาลสทิสตฺตา ชาลินีติ วุตฺตาฯ ตโย วา ภเว อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตาย เอติสฺสา ตตฺถ ตตฺถ อตฺตโน โกฏฺฐาสภูตํ ชาลํ อตฺถีติปิ ชาลินีฯ สริตนฺติ ตตฺถ ตตฺถ สริตฺวา สํสริตฺวา ฐิตํฯ วิสฏนฺติ ปตฺถฏํ วิกฺขิตฺตํฯ วิสตฺติกนฺติ ตตฺถ ตตฺถ วิสตฺตํ ลคฺคํ ลคิตํฯ อปิจ ‘‘วิสมูลาติ วิสตฺติกาฯ วิสผลาติ วิสตฺติกา’’ติอาทินาปิ (มหานิ. 3; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส 22) นเยเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อุทฺธสฺโตติ อุปริ ธํสิโตฯ ปริโยนทฺโธติ สมนฺตา เวฐิโตฯ ตนฺตากุลกชาโตติ ตนฺตํ วิย อากุลชาโตฯ ยถา นาม ทุนฺนิกฺขิตฺตํ มูสิกจฺฉินฺนํ เปสการานํ ตนฺตํ ตหิํ ตหิํ อากุลํ โหติ, ‘‘อิทํ อคฺคํ อิทํ มูล’’นฺติ อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรํ โหติ, เอวํ สตฺตา อิมาย ตณฺหาย ปริโยนทฺธา อากุลพฺยากุลา น สกฺโกนฺติ อตฺตโน นิสฺสรณมคฺคํ อุชุํ กาตุํฯ คุลาคุณฺฐิกชาโตติ คุลาคุณฺฐิกํ วุจฺจติ เปสการกญฺชิยสุตฺตํฯ คุลา นาม สกุณิกา, ตสฺสา กุลาวโกติปิ เอเกฯ ยถา ตทุภยมฺปิ อากุลํ อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรนฺติ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ มุญฺชปพฺพชภูโตติ มุญฺชติณํ วิย ปพฺพชติณํ วิย จ ภูโต, ตาทิโส ชาโตฯ ยถา ตานิ ติณานิ โกฏฺเฏตฺวา กตรชฺชุํ ชิณฺณกาเล กตฺถจิ ปติตํ คเหตฺวา เตสํ ติณานํ ‘‘อิทํ อคฺคํ อิทํ มูล’’นฺติ อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรํฯ ตมฺปิ จ ปจฺจตฺตปุริสกาเร ฐตฺวา สกฺกา ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, ฐเปตฺวา ปน โพธิสตฺเต อญฺโญ สตฺโต อตฺตโน ธมฺมตาย ตณฺหาชาลํ ปทาเลตฺวา อตฺตโน นิสฺสรณมคฺคํ อุชุํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ เอวมยํ โลโก ตณฺหาชาเลน ปริโยนทฺโธ อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติฯ ตตฺถ อปาโยติ นิรย-ติรจฺฉานโยนิ-เปตฺติวิสย-อสุรกายาฯ สพฺเพปิ หิ เต วฑฺฒิสงฺขาตสฺส อายสฺส อภาวโต อปายาติ วุจฺจนฺติฯ ตถา ทุกฺขสฺส คติภาวโต ทุคฺคติฯ สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาโตฯ อิตโร ปน –

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจติฯ

ตํ สพฺพํ นาติวตฺตติ นาติกฺกมติ, อถ โข จุติโต ปฏิสนฺธิํ ปฏิสนฺธิโต จุตินฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ จุติปฏิสนฺธิโย คณฺหมาโน ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ มหาสมุทฺเท วาตกฺขิตฺตนาวา วิย ยนฺเต ยุตฺตโคโณ วิย จ ปริพฺภมติเยวฯ

อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทายาติ อชฺฌตฺติกํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทายฯ อิทญฺหิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ พาหิรสฺส อุปาทายาติ พาหิรํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทาย, อิทมฺปิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ อสฺมีติ, ภิกฺขเว, สตีติ, ภิกฺขเว, ยเทตํ อชฺฌตฺตํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทาย ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน สมูหคฺคาหโต อสฺมีติ โหติ, ตสฺมิํ สตีติ อตฺโถฯ

อิตฺถสฺมีติ โหตีติอาทีสุ ปน เอวํ สมูหโต อหนฺติ คหเณ สติ ตโต อนุปนิธาย จ อุปนิธาย จาติ ทฺวิธา คหณํ โหติฯ ตตฺถ อนุปนิธายาติ อญฺญํ อาการํ อนุปคมฺม สกภาวเมว อารมฺมณํ กตฺวา อิตฺถสฺมีติ โหติ, ขตฺติยาทีสุ อิทํปกาโร อหนฺติ เอวํ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน โหตีติ อตฺโถฯ อิทํ ตาว อนุปนิธาย คหณํฯ อุปนิธาย คหณํ ปน ทุวิธํ โหติ สมโต จ อสมโต จฯ ตํ ทสฺเสตุํ เอวํสฺมีติ อญฺญถาสฺมีติ จ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวํสฺมีติ อิทํ สมโต อุปนิธาย คหณํ, ยถายํ ขตฺติโย ยถายํ พฺราหฺมโณ, เอวมหมฺปีติ อตฺโถฯ อญฺญถาสฺมีติ อิทํ ปน อสมโต คหณํ, ยถายํ ขตฺติโย ยถายํ พฺราหฺมโณ, ตโต อญฺญถา อหํ, หีโน วา อธิโก วาติ อตฺโถฯ อิมานิ ตาว ปจฺจุปฺปนฺนวเสน จตฺตาริ ตณฺหาวิจริตานิฯ

อสสฺมีติ สตสฺมีติ อิมานิ ปน ทฺเว ยสฺมา อตฺถีติ อสํ, นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ สีทตีติ สตํ, อนิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา สสฺสตุจฺเฉทวเสน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ อิโต ปรานิ สนฺติ เอวมาทีนิ จตฺตาริ สํสยปริวิตกฺกวเสน วุตฺตานิฯ สนฺติ โหตีติ เอวมาทีสุ อหํ สิยนฺติ โหตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อธิปฺปาโย ปเนตฺถ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว คเหตพฺโพฯ อปิหํ สนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ อปิ นาม อหํ ภเวยฺยนฺติ เอวํ ปตฺถนากปฺปนวเสน วุตฺตานิฯ ตานิปิ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ ภวิสฺสนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ อนาคตวเสน วุตฺตานิฯ เตสมฺปิ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวเมเต –

‘‘ทฺเว ทิฏฺฐิสีสา สีสญฺเญ, จตฺตาโร สีสมูลกา;

ตโย ตโยติ เอตานิ, อฏฺฐารส วิภาวเยฯ

เอเตสุ หิ อสสฺมิ, สตสฺมีติ เอเต ทฺเว ทิฏฺฐิสีสา นามฯ อสฺมิ, สนฺติ, อปิหํ สนฺติ, ภวิสฺสนฺติ เอเต จตฺตาโร สุทฺธสีสา เอวฯ อิตฺถสฺมีติอาทโย ตโย ตโยติ ทฺวาทส สีสมูลกา นามาติ เอวเมเต ทฺเว ทิฏฺฐิสีสา จตฺตาโร สุทฺธสีสา ทฺวาทส สีสมูลกาติ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตธมฺมา เวทิตพฺพาฯ อิมานิ ตาว อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิฯ

พาหิรสฺส อุปาทาย ตณฺหาวิจริเตสุปิ เอเสว นโยฯ อิมินาติ อิมินา รูเปน วา…เป.… วิญฺญาเณน วาติ เอส วิเสโส เวทิตพฺโพฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ

อิติ เอวรูปานิ อตีตานิ ฉตฺติํสาติ เอกเมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตีเต อทฺธนิ ฉตฺติํสฯ อนาคตานิ ฉตฺติํสาติ เอกเมกสฺเสว ปุคฺคลสฺส จ อนาคเต อทฺธนิ ฉตฺติํสฯ ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺติํสาติ เอกสฺส วา ปุคฺคลสฺส ยถาสมฺภวโต พหูนํ วา ปจฺจุปฺปนฺเน อทฺธนิ ฉตฺติํสาวฯ สพฺพสตฺตานํ ปน นิยเมเนว อตีเต อทฺธนิ ฉตฺติํส, อนาคเต ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺติํสฯ อนนฺตา หิ อสทิสตณฺหามานทิฏฺฐิเภทา สตฺตาฯ อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตํ โหนฺตีติ เอตฺถ ปน อฏฺฐสตสงฺขาตํ ตณฺหาวิจริตํ โหตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

10. เปมสุตฺตวณฺณนา

[200] ทสเม น อุสฺเสเนตีติ ทิฏฺฐิวเสน น อุกฺขิปติฯ น ปฏิเสเนตีติ ปฏิวิรุทฺโธ หุตฺวา กลหภณฺฑนวเสน น อุกฺขิปติฯ น ธูปายตีติ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย ตณฺหาวิจริตวเสน น ธูปายติฯ น ปชฺชลตีติ พาหิรสฺส อุปาทาย ตณฺหาวิจริตวเสน น ปชฺชลติฯ น สมฺปชฺฌายตีติ อสฺมิมานวเสน น สมฺปชฺฌายติฯ เสสํ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติฯ

มหาวคฺโค ปญฺจโมฯ

จตุตฺถปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

5. ปญฺจมปณฺณาสกํ

(21) 1. สปฺปุริสวคฺโค

1-6. สิกฺขาปทสุตฺตวณฺณนา

[201] ปญฺจมสฺส ปฐเม อสปฺปุริสนฺติ ลามกปุริสํ ตุจฺฉปุริสํ มูฬฺหปุริสํ อวิชฺชาย อนฺธีกตํ พาลํฯ อสปฺปุริสตรนฺติ อติเรเกน อสปฺปุริสํฯ อิตเร ทฺเว วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุ ปญฺจสุฯ เอเตสุ หิ ปฐมํ ปญฺจเวรวเสน เทสิตํ, ทุติยํ อสฺสทฺธมฺมวเสน, ตติยํ กายวจีทฺวารวเสน, จตุตฺถํ มโนทฺวารวเสน, ปญฺจมํ อฏฺฐมิจฺฉตฺตวเสน, ฉฏฺฐํ ทสมิจฺฉตฺตวเสนฯ

7-10. ปาปธมฺมสุตฺตจตุกฺกวณฺณนา

[207-210] สตฺตเม ปาปนฺติ ลามกํ สํกิลิฏฺฐปุคฺคลํฯ กลฺยาณนฺติ ภทฺทกํ อนวชฺชปุคฺคลํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ อฏฺฐเมปิ เอเสว นโยฯ นวเม ปาปธมฺมนฺติ ลามกธมฺมํฯ กลฺยาณธมฺมนฺติ อนวชฺชธมฺมํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ ทสเมปิ เอเสว นโยฯ อิมสฺมิํ วคฺเค ทสสุปิ สุตฺเตสุ อคาริยปฺปฏิปทา กถิตาฯ สเจปิ โสตาปนฺนสกทาคามิโน โหนฺติ, วฏฺฏติเยวาติฯ

สปฺปุริสวคฺโค ปฐโมฯ

(22) 2. ปริสาวคฺโค

1. ปริสาสุตฺตวณฺณนา

[211] ทุติยสฺส ปฐเม ปริสํ ทูเสนฺตีติ ปริสทูสนาฯ ปริสํ โสเภนฺตีติ ปริสโสภนาฯ

2. ทิฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา

[212] ทุติเย มโนทุจฺจริเต ปริยาปนฺนาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ มหาสาวชฺชตาย วิสุํ วุตฺตา, ตสฺสา จ ปฏิปกฺขวเสน สมฺมาทิฏฺฐิฯ

3. อกตญฺญุตาสุตฺตวณฺณนา

[213] ตติเย อกตญฺญุตา อกตเวทิตาติ อกตญฺญุตาย อกตเวทิตายฯ อุภยมฺเปตํ อตฺถโต เอกเมวฯ สุกฺกปกฺเขปิ เอเสว นโยฯ

4-7. ปาณาติปาตีสุตฺตาทิวณฺณนา

[214-217] จตุตฺถํ จตุนฺนํ กมฺมกิเลสานํ ตปฺปฏิปกฺขสฺส จ วเสน วุตฺตํ, ปญฺจมํ สุกฺกปกฺขานํ อาทิโต จตุนฺนํ มิจฺฉตฺตานํ วเสน, ฉฏฺฐํ อวเสสานํ จตุนฺนํ, สตฺตมํ อนริยโวหารอริยโวหารานํฯ ตถา อฏฺฐมนวมทสมานิ สปฺปฏิปกฺขานํ อสฺสทฺธมฺมานํ วเสน วุตฺตานิฯ สพฺพสุตฺเตสุ ปน สุกฺกปกฺขธมฺมา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว กถิตาฯ นวสุ สุตฺเตสุ กิญฺจาปิ ‘‘สคฺเค’’ติ วุตฺตํ, ตโย ปน มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ ลพฺภนฺติเยวาติฯ

ปริสาวคฺโค ทุติโยฯ

(23) 3. ทุจฺจริตวคฺควณฺณนา

[221-231] ตติยสฺส ปฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ ทสเม โย จินฺเตตฺวา กพฺยํ กโรติ, อยํ จินฺตากวิ นามฯ โย สุตฺวา กโรติ, อยํ สุตกวิ นามฯ โย เอกํ อตฺถํ นิสฺสาย กโรติ, อยํ อตฺถกวิ นามฯ โย ตงฺขณญฺเญว วงฺคีสตฺเถโร วิย อตฺตโน ปฏิภาเนน กโรติ, อยํ ปฏิภานกวิ นามาติฯ

ทุจฺจริตวคฺโค ตติโยฯ